Tyfloterapia - dzieci i młodzież

Rehabilitacja wzroku (terapia widzenia) to jedna z poddyscyplin tyflopedagogiki, czyli działu pedagogiki specjalnej poświęconego wychowaniu, edukacji i terapii osób niewidomych i niedowidzących (słabowidzących). Jest zarazem dziedziną wymagającą wiedzy nie tylko pedagogicznej, psychologicznej i socjologicznej, ale również okulistycznej i optycznej.

Rehabilitacja wzroku polega na jego ćwiczeniu, tj. rozwijaniu umiejętności posługiwania się nim. Jej celem jest zwiększanie skuteczności wykorzystywania widzenia w codziennym funkcjonowaniu osoby słabowidzącej. Osobie słabowidzącej okulary korekcyjne nie poprawiają ostrości widzenia, w związku z czym wykonywanie wielu czynności sprawia jej kłopot. Osoba ta może jednak poprawić zarówno ilość, jak i jakość wykonywania czynności, wykorzystując wzrokowe metody kompensacyjne, pomoce optyczne ułatwiające widzenie oraz dostosowując otoczenie do swoich potrzeb.

Rozwój widzenia u dzieci i niepokojące objawy

Prawidłowy rozwój widzenia ma wpływ na wszystkie sfery rozwoju dziecka: motoryczną (małą motorykę, czyli umiejętności chwytne dłoni oraz manipulowania przedmiotami, oraz dużą motorykę, czyli umiejętności związane z poruszaniem się w przestrzeni), poznawczą oraz społeczną. Jednym z jego warunków jest zdrowa gałka oczna, nerw wzrokowy, droga wzrokowa i właściwe obszary kory mózgowej.

Umiejętności widzenia człowiek uczy się właściwie przez całe życie, ale najważniejszy okres w rozwoju funkcji wzrokowych przypada na pierwsze dwa lata życia dziecka. System wzrokowy noworodka nie jest w pełni dojrzały. Jednak mielinizacja nerwów wzrokowych, czyli proces tworzenia się osłonki wokół włókien nerwowych w mózgu, który jest warunkiem efektywnego przebiegu impulsów nerwowych, postępuje szybko, już od pierwszego dnia życia.

W 1. miesiącu życia noworodek wpatruje się z odległości 18–20 cm w twarz człowieka i jej zmienną mimikę. Skupia wzrok na konturach, na prostych pionowych i poziomych wzorach o dużym kontraście (czarno-białe, granatowo-żółte). Na tym etapie rodzice mogą mieć trudności z zauważeniem niepokojących sygnałów, gdyż okresy czuwania dziecka są bardzo krótkie. Podejrzenie zaburzeń widzenia u niemowląt mogą jednak nasuwać sytuacje, kiedy oczy dziecka łzawią (nadmierne wydzielanie łez z gruczołów łzowych), kiedy często uciska oczy piąstkami (jest to tzw. objaw palcowo-oczny inaczej objaw Franceschettiego) czy też nie kieruje wzroku na ludzką twarz. Może także pojawić się oczopląs jednego lub obu oczu.

Pod koniec 2. miesiąca życia konwergencja (ruch zbieżny gałek ocznych) umożliwia odbieranie bardziej wyraźnych obrazów na siatkówce, co zwiększa ostrość wzroku. W związku z tym wzrasta umiejętność śledzenia w sposób ciągły obiektów zmieniających położenie w polu widzenia dziecka (zob. Badanie pola widzenia [perymetria]). W tym samym czasie niemowlę preferuje już bodźce trójwymiarowe i dłużej śledzi bryły niż figury płaskie. Niemowlę 3-miesięczne rozpoznaje twarz matki, a w 4. miesiącu rozróżnia twarze osób znanych, reagując na nie inaczej niż na twarze osób obcych. Wpatruje się też w źródło światła, w jaskrawe przedmioty i błyszczące powierzchnie oraz zaczyna się przyglądać własnym rączkom. Stwierdzono ponadto, że wzrok 4-miesięcznego dziecka zatrzymuje się na paskach papieru niebieskiego i czerwonego częściej niż na paskach innych kolorów. Dlatego też w sytuacji, gdy dziecko nie przygląda się twarzom, nie odwzajemnia uśmiechu czy nie płacze, widząc inną, „obcą” twarz, gdy źle reaguje na światło, to znaczy mruży oczy i silnie zaciska powieki, kiedy nie patrzy na wprost, tylko ustawia głowę w jedną stronę lub patrzy bokiem, należy udać się z nim do lekarza okulisty.

Między 3. a 5. miesiącem życia dziecko skupia wzrok na przedmiotach oddalonych o 1 m, ustawia oczy na wprost, wyciąga rączkę w kierunku zabawki, szczególnie gdy może ją uchwycić, bada i ogląda własne ręce. Zaniepokojenie mogą budzić przypadki, gdy dziecko nie skupia wzroku na zabawkach, nie sięga po nie, nie reaguje na własne odbicie w lustrze i nie interesuje się otoczeniem.

Między 5. a 7. miesiącem życia dziecko patrzy na zabawki pokazywane w całym polu widzenia. W dalszym ciągu rozwija się u niego koordynacja wzrokowo-ruchowa, fiksacja, następuje również koordynacja pracy obu gałek ocznych. Dziecko patrzy obuocznie. Brak koordynacji wzrokowo-ruchowej (np. kiedy dziecko nie sięga celnie po zabawkę), preferowanie jednego oka i słaba fiksacja (zatrzymanie wzroku na przedmiocie) wymagają konsultacji z lekarzem okulistą.

W ciągu kolejnych miesięcy można zaobserwować rosnące zainteresowanie dziecka drobnymi przedmiotami i detalami w przedmiotach. Potrafi ono płynnie śledzić wzrokiem za przesuwającym się obiektem.

Około 1. roku życia rozwinięte jest już widzenie stereoskopowe (widzenie przestrzenne, obuoczne). Brak zainteresowania dziecka nowymi zabawkami lub przedmiotami, niezauważanie małych przedmiotów, brak wodzenia wzrokiem za poruszającymi się przedmiotami czy osobami powinno skłonić rodziców/opiekunów do wizyty w gabinecie okulistycznym.
Półtoraroczne dziecko z problemami wzrokowymi może mieć trudności z identyfikowaniem przedmiotów, niechętnie też ogląda obrazki. Jego manipulacje będą się ograniczały jedynie do postukiwania lub potrząsania przedmiotem. Dziecko z uszkodzeniem wzroku z reguły nie lubi poruszać się w przestrzeni i potyka się o przypadkowe przedmioty.

Pomimo że w okresie przedszkolnym dziecko potrafi się już komunikować, trudno mu wytłumaczyć, co i jak widzi. Do okulisty należy zgłosić się wówczas, gdy dziecko ma trudności z dostrzeganiem szczegółów na obrazkach, kiedy mruży oczy, nie nazywa kolorów, ma trudności z prostymi czynnościami ruchowymi (np. łapanie piłki, śledzenie jej toru ruchu), słabo posługuje się ołówkiem czy łyżką, kiedy szybko się męczy po okresach koncentracji wzrokowej. Z kolei gdy szura nogami i „przekracza” cień (unosi nogę) można przypuszczać, że dziecko np. nie ma rozwiniętego poczucia głębi.

W okresie wczesnoszkolnym (5–8 lat) dziecko potrafi rozpoznawać i nazywać litery i cyfry, ponadto rozróżnia, rozpoznaje, kojarzy i interpretuje wyrazy. Dziecko z problemami wzrokowymi myli litery i cyfry, często opuszcza litery w wyrazach podczas czytania, ma trudności z odczytaniem liter i cyfr z tablicy, czyta i pisze z głową pochyloną bardzo nisko nad tekstem, opuszcza linijki, źle rozmieszcza tekst na stronie, często mruży i pociera oczy. Dziecko może też zgłaszać objawy subiektywne. Mówi wówczas o krzywieniu się czy załamywaniu się obrazu, informuje też o dyskomforcie przy nadmiernym oświetleniu. Tylko lekarz okulista, wykluczając wadę wzroku, może stwierdzić, czy problemy szkolne dziecka są wynikiem dysleksji czy problemów wzrokowych.